Ο Μάκβεθ: ένα παραμύθι χωρίς κανένα νόημα;

Ο άνθρωπος δεν μπορεί ν’αποφύγει τις φυσικές καταστροφές ούτε τις αρρώστιες. Μπορεί, όμως, αν προσπαθήσει, ν’αποφύγει τους πολέμους που τόσο κακό προκαλούν.

Ξαναδιαβάζοντας τον Μάκβεθ του Σαίξπηρ, ένα από τα πιο αιματοβαμμένα έργα του, κάνω σκέψεις για το Κακό που ταλαιπωρεί τους ανθρώπους και για το Καλό που τους ξεκουράζει και τους χαρίζει ευτυχία.

Ο πόλεμος είναι μια ατέλειωτη σειρά εγκλημάτων που διαιωνίζει αισθήματα μίσους και δυστυχίας επί γενεές γενεών. Φυσικά ο πόλεμος είναι ταυτόσημος με το Κακό όπως και γενικά το να πεθαίνεις από χέρι ανθρώπου. Το κενό και ο φόβος ωθούν τους ανθρώπους στον πόλεμο. Και η απληστία. Που με τη σειρά της προέρχεται κι αυτή από το κενό, από την ανασφάλεια.

Υπάρχουν διαφόρων ειδών πόλεμοι. Μεταξύ λαών, εμφύλιοι, μέσα στην οικογένεια, πόλεμοι για το χρήμα, για την εξουσία, για τη δόξα, πόλεμοι από πείνα.

Το Κακό είναι η ανικανοποίητη ζωή και οι ψυχολογικές ελλείψεις.

Το Κακό, η σύγκρουση, δημιουργείται από τις διαφορετικές ανάγκες των ανθρώπων. 

Το Κακό είναι η ζήλεια, ο φθόνος. Που προέρχεται από την επιθυμία.

Οι δέκα εντολές δεν μας επιτρέπουν να έχουμε κάποιες αθέμιτες επιθυμίες, αλλά οι άνθρωποι τις νοιώθουμε παρ’ όλ’ αυτά έντονα και τις ακολουθούμε.

«Ω ζήλεια, ρίζα άπειρων κακών που κατατρώνε τις αρετές! Όλες οι αδυναμίες, Σάντσο, φέρνουν μαζί τους κάποια μικρή χαρά, αλλά ο φθόνος φέρνει μόνο δυσαρέσκεια, μνησικακία, οργή." Από τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες

Το Κακό προσπαθεί να καταστρέψει την Πλάση του Θεού. Κακό μπορεί να κάνουμε όταν δεν γνωρίζουμε τις διαβαθμίσεις της ευαισθησίας των άλλων ανθρώπων. Όταν κρίνουμε εξ ιδίων τα αλλότρια και νομίζουμε ότι ξέρουμε πόσα μπορεί να αντέξει ο άλλος.

Το Κακό είναι αυτό που ψιθυρίζει στο αυτί σου πράγματα αντίθετα από εκείνα που θα σ'έκαναν ευτυχισμένο. Π.χ. "σου αρέσει αυτή η γυναίκα" (που είναι παντρεμένη) ή "τα αδέλφια σου σ'έριξαν στη μοιρασιά της περιουσίας" και ούτω καθ'εξής. 

Το Κακό μπορεί να είναι η τρέλα που οδηγεί στη βία. Λέμε ένας ακίνδυνος τρελός. Ένας οπλισμένος τρελός, όμως, είναι επικίνδυνος. Το Κακό δεν έχει σώας τας φρένας κι ας δείχνει εξωτερικά λογικό. Συχνά το βλέπουμε αυτό στα έργα του Σαίξπηρ με τα φαντάσματα, τις μάγισσες, όλα ανάμικτα με πονηριά ή με φιλοδοξία απέναντι σε καλά και ηθικά στοιχεία. Είναι και ο μύθος του Ηρακλή με τους δυο δρόμους, της Αρετής και της Κακίας. Είναι οι εποχές, στις οποίες αν και θεωρητικά είχε ριζώσει ήδη ο Χριστιανισμός, μοιάζει η ζωή του ανθρώπου εν τούτοις να μην αξίζει ακόμα τίποτα. Παρ’όλ’αυτά υπάρχουν οι τύψεις στον Μάκβεθ και στη Λαίδη Μάκβεθ που τελικά αυτοκτονεί. Το ότι ο σφετεριστής του θρόνου της Σκωτίας, ο Μάκβεθ, συνεχίζει μέχρι τέλους να μάχεται θεωρώντας πως είναι άτρωτος, έχει να κάνει πάλι με το γεγονός πως έχει πιστέψει τις προφητείες.

Οι πράξεις του είναι μια αλληλουχία φόνων που ξεκίνησαν από την πρώτη προφητεία πως θα γίνει βασιλιάς. Θέλει και πρέπει, όπως το βλέπει εκείνος, να πιστέψει κάθε τι που του λένε οι μάγισσες. Επειδή η πρώτη προφητεία, ότι θα γίνει Κόμης του Κώντορ βγήκε αληθινή, την δεύτερη ότι θα γίνει βασιλιάς την εξεβίασε ώστε να βγει αληθινή. Κατ’ευθείαν η σκέψη του πήγε στον φόνο. Στη συνέχεια μιλώντας προς τον εαυτό του, λέει: «Εάν το θέλει η Τύχη να βασιλεύσω, μόνη της η Τύχη ας με στέψει, χωρίς δική μου κίνηση». Αργότερα θα εξακολουθήσει να συμβουλεύεται τις μάγισσες και να κρέμεται από τα χείλη τους χωρίς να συνειδητοποιεί ότι είναι θύμα τους. Ήταν βέβαια και η ανυπομονησία της γυναίκας του που τον ώθησε στον φόνο. Αλλά κι αυτή μοιάζει να παρασύρεται από την μεταφυσική επιρροή των μαγισσών. Ίσως αν δεν τις είχε αναφέρει ο σύζυγός της, να μην ένοιωθε και εκείνη την ανάγκη να επικαλεστεί την βοήθειά τους.

Η γυναίκα του έβρισκε τον Μάκβεθ καλό, πίστευε πως δεν του ήταν εύκολο να σκοτώσει, όμως ήξερε ότι στο τέλος εκείνος θα απολάμβανε το αποτέλεσμα της αδικίας, τα οφφίκια. Κι αυτό επειδή οι άνθρωποι δεν είναι μονοδιάστατοι, άσπρο ή μαύρο. Έχουν πολλές αποχρώσεις καλωσύνης, κακίας, συμπόνοιας ή πονηριάς. Αυτός αποδείχθηκε τελικά πολύ κακός.

Στον Πλούτο του Αριστοφάνη, στην αρχή της κωμωδίας, ο Πλούτος ως τυφλός ζητιάνος, λέει στον Χρεμύλο και στον υπηρέτη του ότι όλοι οι άνθρωποι είναι κακοί. Όλοι ανεξαιρέτως. Εκείνοι πάλι από την πλευρά τους απαντούν απαριθμώντας όλες τις πράξεις που κάνουν οι θνητοί για το χρήμα, καταλήγοντας ότι το χρήμα είναι η αιτία για κάθε τι, καλό ή κακό. Το χρήμα στον Μάκβεθ ας το αντικαταστήσουμε από την δύναμη και την δόξα.

Το Κακό είναι η αδιαφορία που μπορεί να οδηγήσει στις χειρότερες καταστάσεις. Το Κακό είναι όταν δεν σε συγκινεί τίποτα.

Το Κακό είναι η ακατανόητη βία. Είναι η απροειδοποίητη βία που δεν την έχεις δει να πλησιάζει ώστε να προετοιμαστείς. Είναι η κακοτυχία, ή κάτι που μπορεί να βρεθεί στο δρόμο μας χωρίς να το έχουμε ζητήσει. Μπορούμε να του δώσουμε σημασία υπερβολική όπως έκανε ο Μάκβεθ ή να μην του δώσουμε καθόλου σημασία όπως έκανε ο Μπάνκο. Καμμιά φορά μπορεί και να μας ξυπνήσει από τον λήθαργό μας.

Μετά την αυτοκτονία της γυναίκας του, λέει ο Μάκβεθ:

Είναι ο βίος μόνο μια σκιά περαστική,

Ένας ηθοποιός που πηγαινοέρχεται επάνω στη σκηνή

Και ύστερα πια δεν τον ακούς:

Είναι ένα παραμύθι, το διηγείται ένας παλαβός, όλο αντάρα και βουή, χωρίς κανένα νόημα.

Το Κακό είναι κακό επειδή διαιωνίζεται και εξαπλώνεται. Το Κακό είναι κακό μόνο όταν έχει επίγνωση ότι κάνει κακό;  Εκ προθέσεως κακό δηλαδή και όχι εξ αμελείας; 

Στον Μάκβεθ η προφητεία των επερχόμενων μεγαλείων ανακοινώνεται από τρεις μάγισσες. Τον ξεγελάνε με την πρώτη προφητεία κάποιου τίτλου που θα πάρει και στη συνέχεια του φουσκώνουν τα μυαλά, λέγοντάς του ότι θα γίνει βασιλιάς. Η πρώτη προφητεία επαληθεύεται και με το δόλωμα αυτό τον κάνουν να θέλει και το μεγαλύτερο αξίωμα του βασιλιά, το οποίο, όμως, δεν θα περιμένει να το κερδίσει, θέλει να το πάρει αμέσως δια της βίας.

Του το λέει ο Μπάνκο στην αρχή: Συμβαίνει κάποτε τα όργανα του σκότους να λένε την αλήθεια για να μας κολάσουν, με τα μικρά χαρίσματα μας δελεάζουν πρώτα και μας προδίδουν έπειτα στα σοβαρά τα γεγονότα.

Στον «Αναγνώστη» του Μπέρνχαρντ Σλινκ, κάποιος που αποδεικνύεται πολύ κακός και σκληρός,  θέτει το ερώτημα στον αφηγητή: «Θέλετε να καταλάβετε γιατί μπορούν οι άνθρωποι να κάνουν τόσο φρικτά πράγματα…Τι θέλετε ουσιαστικά να καταλάβετε; Ότι οι άνθρωποι φονεύουν από πάθος, από έρωτα ή από μίσος ή για την τιμή ή για να εκδικηθούν…»…καταλαβαίνετε επίσης ότι ο άνθρωπος δολοφονεί προκειμένου να γίνει πλούσιος ή ισχυρός; Ότι ο άνθρωπος δολοφονεί στον πόλεμο ή στις επαναστάσεις».

Τι σκέφτεται η Λαίδη Μάκβεθ διαβάζοντας το γράμμα του άντρα της που της αναγγέλει την προφητεία των τριών μαγισσών: «Θα γίνεις αυτό που σου υποσχέθηκαν. Αλλά φοβάμαι τον χαρακτήρα σου. Είναι γεμάτος απ’ το γάλα της ανθρώπινης καλωσύνης που δεν θα σ’ αφήσει να πάρεις τον πιο σύντομο δρόμο. Μπορείς να γίνεις σπουδαίος. Δεν σου λείπει η φιλοδοξία αλλά χωρίς την κακία πώς θα την επιτύχεις; Τα σπουδαία θέλεις να τα πετύχεις με τρόπο καλό. Δεν θέλεις να παίξεις βρώμικα αλλά δέχεσαι να κερδίσεις κάτι βρώμικο.»

Ο Μάκβεθ έχει εξ αρχής αμφιβολίες, η προφητεία των μαγισσών δεν τον ενθουσιάζει, περισσότερο τον τρομάζει. Και τώρα δεν θέλει να σκοτώσει τον φιλοξενούμενό του, τον βασιλιά Ντάνκαν αλλά η γυναίκα του τον πείθει, λέγοντάς του μεταξύ άλλων ότι οι άντρες δεν παίρνουν τον λόγο τους πίσω. Τον ρωτάει αν θέλει στο μέλλον να νοιώθει ότι υπήρξε δειλός. Ο δισταγμός του Μάκβεθ έχει να κάνει με το γεγονός ότι είναι συγγενής του βασιλιά. Τον φιλοξενεί στο σπίτι του και αντί να του παρέχει ασφάλεια, σχεδιάζει να τον σκοτώσει. Επίσης ξέρει ότι ο βασιλιάς είναι καλός άνθρωπος.

Πάντως, όταν διαπράττει ο Μάκβεθ το έγκλημα και γίνεται βασιλιάς, ενοχλείται που λέκιασε τα χέρια του με αίμα για να επωφεληθούν οι γιοί του Μπάνκο μακροπρόθεσμα, αυτό τον πειράζει τελικά, όχι τόσο το ίδιο το έγκλημα.

O μεγάλος εγωισμός δεν διαφέρει από την κακία.

Στο έργο, πάντως, ο Μάκβεθ παρουσιάζεται ουσιαστικά θύμα δαιμονικών δυνάμεων, είναι σαν να μην κατευθύνει ο ίδιος τη μοίρα του. Η ίδια η Εκάτη, η αρχηγός των μαγισσών, το παραδέχεται. Στην ιστορία των μαγισσών υπάρχει και ιστορική βάση (Δαιμονολογία). Ο Μάκβεθ ενώπιον των μαγισσών κάνει επίκληση λέγοντας: «Πες μου ώ άγνωστη δύναμη εσύ». Μόλις εκείνες προβλέπουν κάτι που δεν του αρέσει, τις καταριέται. Καταριέται, μάλιστα, και όσους τις πιστεύουν. Καμμιά φορά τα δαιμόνια είναι οι αδυναμίες μας. Δεν είναι εύκολο για όλους να είναι πάντα σπουδαίοι, συνετοί και σώφρονες.

Το Κακό μοιάζει σαν κάτι μεταφυσικό που σου θολώνει το μυαλό και σε παρασύρει. Ενώ το Καλό σε ηρεμεί και σε κάνει να σκέφτεσαι λογικά.  Το Κακό καταστρώνει σχέδια, το Καλό είναι ανέμελο. Το Κακό είναι η συνωμοσία, το Καλό είναι η αλληλεγγύη.

Μιλώντας για το Κακό, το κρίνουμε θεωρώντας ότι εμείς βρισκόμαστε από την πλευρά του Καλού. Ελπίζουμε να είναι έτσι. Ο Γάλλος συγγραφέας Éric-Emmanuel Schmitt βλέποντας μια ταινία για το Ολοκαύτωμα όταν ήταν μικρός, συνειδητοποίησε ότι θυσιάστηκε τόσος κόσμος μόνο και μόνο επειδή ήταν Εβραίοι. Μεταξύ τους υπήρχαν και μικρά παιδιά που δεν γνώριζαν τίποτα για την εβραϊκή τους ταυτότητα. Τότε συνειδητοποίησε τι είναι το Κακό και ο ίδιος αποφάσισε ότι ήθελε να τεθεί εναντίον αυτής της βαρβαρότητας. Η γιαγιά του, την οποία αγαπούσε, ήταν γερμανόφωνη οπότε συνειδητοποίησε επίσης ότι η ίδια γλώσσα χρησίμευε για την αγάπη και για το μίσος. Και προτρέπει τους αναγνώστες του να προσέχουν όταν θέλοντας ν’απαλλαγούν από το βάρος του Κακού λένε «ο άλλος είναι το τέρας και ούτω καθ’εξής» διότι κινδυνεύουν να μπουν στη θέση αυτού του τέρατος.

Σήμερα αν κληθούμε να πάρουμε το μέρος της μιας ή της άλλης πλευράς σε μια διεθνή σύρραξη, δεν ξέρουμε τι να κάνουμε. Ποιο είναι το Καλό και ποιο το Κακό;  Πού πρέπει να ταχθούμε; Καλύτερα πάντα με την πλευρά της Ειρήνης αλλά αυτό δεν είναι για όλους εφικτό, ειδικά για όσους εμπλέκονται άμεσα στα γεγονότα.

Το Καλό, όπως το περιγράφει ο Μάλκολμ, ο γιος του σκοτωμένου βασιλιά Ντάνκαν στο έργο «Μάκβεθ» μπορεί να αποτελείται από τα εξής, τα οποία θεωρεί βασιλικές αρετές που ο ίδιος δεν διαθέτει όπως δηλώνει ψευδώς στον Μακντάφ για να δοκιμάσει τις αξίες εκείνου: δικαιοσύνη, ειλικρίνεια, μετριοπάθεια, σταθερότητα, γενναιοδωρία, επιμονή, επιείκεια, ταπεινότητα, αφοσίωση, υπομονή, θάρρος, δύναμη.

Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι οι περισσότερες απ’αυτές τις αρετές δείχνουν το ενδιαφέρον μας προς τους άλλους ανθρώπους, δεν είναι εγωιστικές ή εγωκεντρικές. Ίσως αξίζει να τις έχουμε στο μυαλό μας και στην καρδιά μας σαν πυξίδα.

ΛΣ Νοέμβριος 2023